સામાજિક વિજ્ઞાન પ્રેક્ટીસ ટેસ્ટ – પ્રકરણ 4 અને 5

ધોરણ 7 સામાજિક વિજ્ઞાનના પ્રકરણ 4 અને 5 પર આધારિત NMMS પ્રેક્ટીસ ટેસ્ટ (તા. 19/09/2025):

પ્રકરણ 4: મધ્યયુગીન સ્થાપત્યો, શહેરો, વેપારી અને કારીગરો

• સ્થાપત્ય અને શિલ્પકલા: મકાનો, નગરો, કિલ્લાઓ, મંદિરો, મસ્જિદો વગેરેના બાંધકામને ‘સ્થાપત્ય’ કહે છે , જ્યારે શિલ્પી દ્વારા પથ્થર, લાકડા કે ધાતુ પર કોતરણી કરવાની કલાને ‘શિલ્પકલા’ કહે છે.
• રાજપૂતયુગીન સ્થાપત્ય: આ સમયમાં ઉત્તર ભારતમાં મંદિરની ‘નાગરશૈલી’ પ્રચલિત હતી. ખજૂરાહોનાં મંદિરો, પુરીનું લિંગરાજ મંદિર અને સૌરાષ્ટ્રનું ગોપ મંદિર તેના ઉદાહરણો છે.
• સલ્તનત અને મુઘલ સ્થાપત્ય: આ સમયમાં મસ્જિદ, મકબરા અને રોજા જેવી ‘આરબશૈલી’ પ્રચલિત બની. દિલ્હીમાં કુતુબમિનાર, આગરામાં તાજમહાલ અને ફતેહપુર સિક્રીનો કિલ્લો મુખ્ય છે. તાજમહાલ શાહજહાંએ મુમતાજમહલની યાદમાં બંધાવ્યો હતો.
• ગુજરાતના સ્થાપત્યો: સોલંકીયુગમાં સોમનાથ મંદિર અને મોઢેરાનું સૂર્યમંદિર (ભીમદેવ પ્રથમ દ્વારા નિર્મિત) મુખ્ય છે. પાટણમાં રાણી ઉદયમતિએ બંધાવેલી રાણીની વાવને યુનેસ્કોએ વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટનો દરજ્જો આપ્યો છે. અમદાવાદની સ્થાપના સુલતાન અહમદશાહે ઈ.સ. 1411માં કરી હતી.
• અન્ય મુખ્ય સ્થાપત્યો: ઓડિશાનું કોણાર્ક સૂર્યમંદિર (‘કાળા પેગોડા’ તરીકે ઓળખાય છે) ગંગવંશના રાજા નરસિંહવર્મન પ્રથમે બંધાવ્યું હતું. ચિત્તોડનો વિજયસ્તંભ રાણા કુંભાએ બનાવ્યો હતો.
• શહેરો અને વેપાર: રાજપૂત અને મુઘલકાળમાં દિલ્હી, લાહોર, અમદાવાદ અને સુરત જેવા શહેરોનો વિકાસ થયો. સુરત જરીભરતના કાપડના વેપાર માટેનું આંતરરાષ્ટ્રીય બંદર હતું. હમ્પી વિજયનગર સામ્રાજ્યની રાજધાની અને વેપારનું મોટું મથક હતું.

પ્રકરણ 5: આદિવાસી (અનુસૂચિત જનજાતિઓ)

• જનજાતિનો અર્થ અને જીવન: ‘આદિવાસી’ એટલે જૂના સમયથી વસવાટ કરનાર. તેમનું જીવન જંગલ અને પ્રકૃતિ પર આધારિત હતું અને તેઓ શિકાર, પશુપાલન અને ખેતી કરતા હતા. તેમની અર્થવ્યવસ્થામાં સામૂહિકતાનો સિદ્ધાંત જોવા મળે છે.
• ભારતની મુખ્ય જનજાતિઓ:
  • ઉત્તર-પશ્ચિમ: પંજાબમાં ખોખર અને ગખ્ખર, મુલતાનમાં લંઘા અને અરઘુન, તથા બલોચ જનજાતિ શક્તિશાળી હતી.
  • ઉત્તર-પૂર્વ: નાગા, કૂકી, મિઝો અને અહોમ જેવી જનજાતિઓનું પ્રભુત્વ હતું.
  • મધ્ય અને પશ્ચિમ ભારત: બિહાર-ઝારખંડમાં ચેર, મુંડા અને સંથાલ; મહારાષ્ટ્ર-કર્ણાટકમાં કોળી; તથા મધ્ય ભારતમાં ભીલ અને ગોંડ મુખ્ય હતા.
• ગોંડ રાજ્ય: ગોંડવાના પ્રદેશમાં રહેતી આ પ્રજા સ્થળાંતરિત (ઝૂમ) ખેતી કરતી હતી. ગઢકઢંગાના ગોંડ રાજ્યમાં 70,000 ગામડાં હતાં. રાણી દુર્ગાવતીએ મુઘલ સેના સામે બહાદુરીપૂર્વક લડત આપી હતી.
• અહોમ રાજ્ય: 13મી સદીમાં મ્યાનમારથી આવીને આસામમાં વસ્યા હતા. તેમનું રાજ્ય બળજબરીપૂર્વકના શ્રમ પર આધારિત હતું, જેમાં કામ કરનારા ‘પાઇક’ કહેવાતા. તેમણે ચોખાની ખેતીની નવી પદ્ધતિઓ વિકસાવી હતી. ‘બુરંજી’ નામની ઐતિહાસિક કૃતિ તેમની દેન છે.
• આધુનિક પરિવર્તન: સરકારી યોજનાઓ, શિક્ષણ અને તકનીકી વિકાસને કારણે આદિવાસી સમાજમાં પરિવર્તન આવ્યું છે અને તેઓ આધુનિક સમાજ સાથે જોડાઈ રહ્યા છે.

ઉપયોગી લિંક્સ

તમારી તૈયારીને વધુ મજબૂત કરવા માટે નીચે આપેલા સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કરો:

જૂના મહિનાના મટીરીયલ

પાછલા મહિનાના પ્રેક્ટીસ ટેસ્ટ અને મટીરીયલ માટે નીચે ક્લિક કરો:

Evalbee એપ્લિકેશનના ફાયદા

Evalbee એપ્લિકેશન NMMS તૈયારી માટે એક શક્તિશાળી સાધન છે જે તમને તમારા OMR જવાબો સ્કેન કરી સીધું પરિણામ મેળવવામાં મદદ કરે છે: